کد مطلب:2772 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:352
متکلمان امامیه
در یك تقسیم بندی اولیه ، متكلمان برجسته امامیه را می توان در دو طبقه اصلی جای داد: طبقه اول متكلمان عصر حضورند كه غالبا از اصحاب امامان و تربیت یافتگان مستقیم ایشان به شمار می روند، و طبقه دوم كه متكلمان عصر غیبت هستند. البته متكلمان عصر غیبت به طبقات متعددی تقسیم می شوند هه بدون تردید برای شناخت دقیقتر دیدگاههای متكلمان شیعی ، باید این تقسیمات فرعی را پی گیر كرد.
در اینجا به برخی از متكلمان این دو دوره اشاره می كنیم :
متكلمان نخستین
1. هشام بن حكم (م 199 ه ق ): او از شاگردان و اصحاب برجسته امام صادق علیه السلام و امام كاظم علیه السلام بود كه در مباحث كلامی به خصوص در موضوع امامت سر آمد شاگردان امام صادق علیه السلام به شمار می رفت و امام او را در فن مناظره بر دیگر شاگردانش ترجیح می داد و به او می فرمود: ((امثال تو باید با مردم گفتگو و مناظره كنند.)) و نیز درباره او فرمود ((هشام با قلب و زبان و با دستش به ما كمك می كند)).(92) و با متكلمان مشهور از فرقه های مختلف و به ویژه با معتزلیان به مناظره می پرداخت و معمولا در بحث ، بر آنان پیروز می شد. گفتگوی او با عمرو بن عبید، از مؤ سسان مكتب اعتزال ، در موضوع امامت مشهور است .(93) شاید به دلیل همین تسلط بر مناظره و غلبه او به مخالفان بود كه از سوی فرقه های رقیب مورد اتهامات متعدد قرار گرفت و به دروغ او را قائل به تشبیه و تجسیم دانستند.(94) هشام در علم كلام و فن مناظره تا آنجا شهرت یافت كه یحیی بن خالد بر مكی وزیر مقتدر هارون الرشید، او را به ریاست و مقام داوری در مجالس مناظره متكلمان برگزیده . وی دارای آثار كلامی متعددی است ؛ از جمله آنها كتاب التوحید، كتاب الامامة ، كتاب الجبر و القدر، كتاب الرد علی الزنادقه ، كتاب الرد علی المعتزله ، كتاب الرد علی ارسطاطالیس فی التوحید می باشد.(95)
2. هشام بن سالم : از شاگردان و اصحاب امام صادق علیه السلام و امام كاظم علیه السلام است . از پاره ای شواهد معلوم می شوذد كه او به جهت تخصص در علم توحید بیشتر در این موضوع به بحث و مناظره پرداخته است .(96) او را مؤ لف كتابهایی از جمله كتابی درباره معراج دانسته اند.(97)
3. محمد بن علی بن نعمان معروف به مؤ منن الطاق : وی از اصحاب امام سجاد علیه السلام و امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام است . در مناظرات كلامی بسیار چیره دست و حاضر جواب بود و مخارفانش به او شیطان الطاق می گفتند. از جمله كتابهایش ، كتاب المعرفة ، كتاب الامة ، كتاب الرد علی المعتزله فی امامة المفضول است .(98)
4. قیس الماصر: علم كلام را از امام سجاد علیه السلام فرا گرفت . در مجلسی به همراه هشام بن حكم ، هشام بن سالم ، مؤ من الطاق و حمران بن اعین در محضر امام صادق علیه السلام با متكلم شامی به مناظره پرداخت و بر او غلبه كرد.(99)
5. زرارة بن اعین (م 150 ه ق ): از اصحاب امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام و امام كاظم علیه السلام و امام كاظم علیه السلام است . ابن ندیم او را بزرگترین رجال شیعه از جهت فقه و كلام و حدیث می داند.(100) نجاشی او را فقیه و متكلم و ادیب و شیخ امامیه در زمان خویش معرفی می كند و كتابهایی در استطاعت و جبر از او بر می شمارد.(101)
متكلمان یاد شده در قرن دوم هجری می زیسته اند. از دیگر متكلمان امامیه در این قرن می توان از حمران بن اعین ، عیسی بن روضه ، علی بن اسماعیل (از نوادگان میثم تمار صحابی مشهور امام علی ) صحاك ، علی بن حسین بن محمد الطائی ، حسن بن علی بن یقطین ، حدید بن حكیم و فضال بن حسن بن فضال نام برد.(102)
البته در قرن سوم هجری نیز متكلمان بسیاری از اصحاب ائمه می زیسته اند و صاحب تاءلیفات متعددی بوده اند. از میان این متكلمان ، تنها به یاد كردی از فضل بن شاذان بسنده می كنیم .(103)
6. فضل بن شاذان (م 260 ه ق ) از اصحاب امام رضا علیه السلام و امام جواد علیه السلام و امام هادی علیه السلام و امام حسن عسكری علیه السلام است و از متكلمان برجسته امامیه به شمار می رود. ظاهرا او بیش از دیگران مطالب خود را به نگارش در می آورده كه در حدود 180 كتاب به او نسبت داده شده است .(104) از كتابهای او كه تاكنون بر جای مانده است . كتاب معروف الایضاح است . این كتاب در رد فرقه های كلامی مختلف به رشته تحریر در آمده است كه به نقل و رد آرای آنان می پردازد. بخشی از این كتاب درباره قرآن و بخشی دیگر درباره رجعت است .(105)
متكلمان عصر غیبت
با آغاز غیبت صغرای امام دوازدهم مهدی موعود (عج ) در سال 260 هجری ، متكلمان شیعه از فیض حضور امام محروم می شوند. بنابراین تمام متكلمانی كه از آن تاریخ تا كنون می زیسته اند، از متكلمان عصر غیبت به شمار می روند.
در اینجا تنها به مهمترین متكلمان كه بیشتر در قرن چهارم و پنجم می زیسته اند اشاره ای می كنیم . از آنجا كه تعدادی از متكلمان این دوره از خاندان نوبختی هستند، لازم است نگاهی كوتاه به وضعیت این خانواده های شیعی و امامی بودند كه متكلمان بسیاری از میان آنها ظهور كردند. برخی از افراد این خاندان از اصحاب و یاران امامان معصوم (علیهم السلام ) بوده اند و حسین بن روح نوبختی به عنوان چهارمین و آخرین نایب امام دوازدهم در عصر غیبت صغری برگزیده شد. نوبختیان از یك خانواده منجم ایرانی بودند كه در زمان امویان مسلمان شدند و بعدها به تشیع گراییدند. ایشان در فرهنگ و تمدن دوره عباسی نقش بسزایی داشتند و خود از جمله به علم نجوم و فلسفه مشهور و معروف بودند. آشنایی آنها با فلسفه و اندیشه های معتزلی سبب شد تا كلام امامیه رفته رفته از نظر عقلی پر رنگتر گردد و مفاهیم فلسفی و منطقی به كلام شیعه راه یابد. كتاب الیاقوت كه در ادامه به آن اشاره خواهیم كرد مؤ ید این مطلب است (106) در اینجا ابتدا به سه تن از متكلمان امامی از این خانواده خواهیم پرداخت :
1. ابوسهل نوبختی (237 - 311 ه ق ) او را شیخ متكلمان شیعه و غیر شیعه و از بزرگان شیعه و رهبر امامیه دانسته اند و كتابهای بسیاری از جمله چندین كتاب درباره امامت به او نسبت داده اند.(107)
2. حسن بن موسی نوبختی (برادرزاده ابوسهل نوبختی ): نجاشی معتقد است كه او در زمان خویش و در سالهای 300 هجری بر دیگر متكلمان فضیلت و برتری داشته است و حدود 40 كتاب از تاءلیفات او در مباحث علمی و فلسفی و كلامی را نام می برد.(108) از جمله تاءلیفات او، كه به دست ما رسیده است ، كتاب معروف فرق الشیعه است كه از مهمترین و قدیمی ترین كتابها در موضوع ملل و نحل و در بیان تاریخ اندیشه های شیعه است . او در این كتاب به معرفی فرقه های مختلف شیعه می پردازد و در آن به تفصیل از ظهور آرا و عقاید گوناگون شیعیان بحث می كند.
3. ابو اسحق ابراهیم بن نوبخت : از متكلمان بزرگ امامیه و مؤ لف كتاب الیاقوت است . این كتاب یكی از یادگارهای بر جای مانده از نوبختیان و از قدیمی ترین كتابهای كلامی موجود امامیه است . او در این كتاب شاید برای نخستین بار، مفاهیم فلسفی مانند جوهر، عرض ، تسلسل و تقسیم موجود به واجب و ممكن و استدلال به برهان وجوب و امكان را مورد بحث قرار می دهد. علامه حلی شرحی بر این كتاب نگاشته است كه در حوزه های علمیه به عنوان یك متن كلامی تدریس می شده است .(109)
4.محمد بن عبدالرحمن بن قبه معروف به ابن قبه : ابن ندیم او را از متكلمان زبر دست شیعه دانسته است .(110) نجاشی معتقد است كه ابن قبه نخست پیرو مكتب اعتزال بود، ولی بعدها به مكتب امامیه گرایید. به اعتقاد همه او متكلمی توانمند و بلند مرتبه بوده است و كتابهایی در باره امامت و رد بر معتزلیانی مانند ابوالقاسم بلخی و ابو علی جبایی و نیز رد بر زیدیه ، به رشته تحریر در آورده است .(111)
5. شیخ صدوق (م 381 ه ق ) از شخصیتهای برجسته امامیه و استاد شیخ مفید بزرگترین متكلم امامیه است . شهرت او بیشتر در علم حدیث است و كتابهای روایی بسیاری را تاءلیف كرده است ؛ از جمله می توان به من لایحضره الفقیه ، یكی از كتابهای چهارگانه اصلی و معتبر امامیه اشاره كرد. نجاشی او را شیخ و فقیه شیعه امامیه معرفی كرده و فهرست مفصلی از آثار او را ذكر كرده است .(112) شهرت صدوق در علم كلام بیشتر به دلیل كتابهای حدیثی بسیاری است كه در موضوعات كلامی و اعتقادی تاءلیف كرده است . وی هر چند در بحث و استدلال بسیار چیره دست بود، اما بنا به روش خاص خود بیشتر بر نصوص دینی تاءكید می ورزید. او حتی در كتاب الاعتقادات كه به تبیین و تنسیق عقاید امامیه پرداخته است ، عبارات خود را به دقت از الفاظ قرآن و احادیث برگزیده است . كتاب التوحید او جامع عقاید اصلی و مهم امامیه است و از مهمترین منابع كلام امامیه به شمار می رود، و از او مناظره هایی در موضوع امامت نقل شده است .(113) روش شیخ صدوق از جهتی در مقابل روش متكلمان نوبختی است ؛ به این معنا كه نوبختیان سعی می كردند تا از مباحث فلسفی در علم كلام سود جویند و نقش عقل را در عقاید تقویت كنند، در حالی كه شیخ صدوق سعی می كند بیشتر از نقل و نصوص دینی بهره گیرد. مقایسه ای بین مطالب كتاب الیاقوت و الاعتقادات ، این مطلب را به خوبی نمایان می سازد.
6. شیخ مفید (336 - 413 ه ق ) ابن ندیم كه معاصر اوست وی را رئیس متكلمان شیعه در عصر خویش و مقدم بر دیگران معرفی می كند.(114) سید مرتضی و شیخ طوسی از جمله شاگردان بسیار او در علم كلام و فقه به شمار می آیند. مفید مؤ لف كتابهای بسیاری است كه بیشتر آنها در موضوعات كلامی است . (115) از مهمترین كتابهای كلامی او اوائل المقالات است . چنان كه خود در مقدمه كتاب آورده است ، منظور شیخ از تاءلیف اوائل ، بیان تفاوتها و تمایزهای شیعه و معتزله و نیز بیان نقطه اشتراك او با آرای نوبختیان است . او با احاطه بر ابعاد گوناگون مكتب تشیع ، توانسته است به اختصار آرا و عقاید شیعه امامیه را به خوانندگان ارائه كند.(116)
تفكر كلامی مفید را از جهت توجه به عقل و نقل می توان حد وسط میان روش متكلمان نوبختی و شیخ صدوق ارزیابی كرد. در حالی كه نوبختیان در مباحث كلامی عقل را اصل و اساس می دانستند و به استقلال عقل در شناخت حقایق دین باور داشتند و شیخ صدوق بر قرآن و احادیث اهل بیت علیه السلام تكیه می كرد، شیخ مفید سعی می كند تا بر هر دو منبع تاءكید كند. او تصریح می كند كه هر چند خرد آدمی با استدلال می تواند به حقایق دینی راه یابد، اما وحی راه را بر عقل می گشاید و كیفیت خردورزی را به او می آموزد، از این رو عقل محتاج قرآن و احادیث است و به اصطلاح سمع بر عقل مقدم است .(117)
7. سید مرتضی علم الهدی (355 - 436 ه ق ) او از بزرگترین متكلمان امامیه و استاد شیخ طوسی است . تاءلیفات او به بیش از صد رساله و كتاب می رسد كه برخی از آنها با عنوان رسائل الشریف المرتضی تاكنون در چهار مجلد منتشر شده است .(118)
سید مرتضی كلام امامیه را بیش از شیخ مفید به جانب عقلانیت كشاند. او تقدم سمع بر عقل را كه شیخ مفید به آن معتقد بود، رد كرد(119) و بر آن شد كه عقل مستقلا و بی نیاز از وحی می تواند دست كم اصول و اركان اندیشه دینی را به دست آورد.
8. شیخ طوسی (م 260 ه ق ): مؤ سس حوزه علمیه نجف اشرف و از بزرگان شیعه و جامع علوم مختلف اسلامی و از جمله علم كلام بوده است . دو مجموعه گرانسنگ روایی او، یعنی تهذیب الاحكام و الاستبصار، از چهار كتاب اصلی حدیث امامیه به شمار می آید. مهمترین كتابهای كلامی او تمهیدالاصول است كه شرحی بر بخش نظری رساله جمل العلم و العمل سید مرتضی است .(120) شیخ طوسی روش عقلانی سید مرتضی را تكمیل كرد و كلام عقلی شیعه را به كمال رساند.
متكلمان شیعه پس از شیخ طوسی تنها به شرح و بسط آرای پیشینیان برخاستند و عملا چیزی بر آن نیفزودند. تنها در قرن هفتم هجری بود كه با ظهور خواجه نصیرالدین طوسی كلام شیعه دچار تحولی دیگر شد و راهی نو در پیش گرفت .
9. خواجه نصیر الدین طوسی (م 672 ه ق ): در مین متكلمان دوره غیبت او بیش از دیگران بر كلام امامیه به معنای امروزین آن تاءثیر داشته است . اهمیت خواجه بیشتر از آن روست كه وی بیش از همه به عقاید شیعه رنگ فلسفی داد و مباحث فلسفی را وارد كلام كرد. او با تاءلیف كتاب تجریدالاعتقاد یكی از مهمترین كتابهای كلامی شیعه را آفرید و دیگران را به پیروی از سبك عقلی خود رهنمون ساخت . این كتاب از همان زمان تا كنون ، مهمترین متن درسی كلام در حوزه های شیعه و مورد توجه متكلمان شیعی و سنی بوده است . اهمیت این كتاب را از استقبال فراوان دانشمندان مذاهب گوناگون در نگارش شرح و حواشی بر آن می توان دریافت ؛ از جمله كشف المراد اثر علامه حلی و شرح تجریدالعقاید نوشته قوشجی (اشعری مذهب ) قابل ذكر می باشد.
10. علامه حلی (648 - 726 ه ق ): او جامع علوم عقلی و نقلی بود و در هوش و استعداد و جامعیت و فراوانی آثار و تاءلیفاتی زبانزد عام و خاص بود. وی بی تردید در علوم عقلی مانند منطق ، ریاضیات و فلسفه صاحب نظر بود و از متكلمان برجسته امامیه به شمار می آید. علامه حلی در علوم عقلی شاگرد خواجه نصیرالدین طوسی و ادامه دهنده سنت فكری او در كلام شیعی است .
پس از علامه حلی نیز متكلمان برجسته ای مانند علامه مجلسی ، فیض كاشانی و ملا عبدالرزاق لاهیجی ظهور كردند و هر یك آثار متعددی در كلام امامیه آفریدند.
به این ترتیب كلام شیعه سه مرحله متوالی را پشت سر گذاشته است كه در هر دوره به تدریج بر جنبه های عقلانی آن افزوده شده و به علوم فلسفی نزدیكتر گشته است . در دوره اول ، كلام شیعه بیشتر بر نصوص دینی و كلام امامان شیعه تكیه داشت و عقل در خدمت تبیین معارف وحی و دفاع از حقانیت آن در برابر نظریات رقیب بود. در دوره دوم كه با آغاز عصر غیبت و ظهور متكلمان نوبختی مقارن است ، مایه های عقلانی كلام شیعه افزایش یافت و در اندیشه های بزرگانی ، مانند شیخ مفید و سید مرتضی و شیخ طوسی كاملا پخته و پرورده گشت و نظام و سامان منطقی خویش را بازیافت . با ظهور خواجه نصیرالدین طوسی كلام شیعه با فلسفه مشاء در هم آمیخت ، هر چند تا رسیدن به یك كلام فلسفی كه به دست صدرالمتاءلهین و شاگردان او صورت گرفت ، هنوز راه درازی در پیش داشت . در این دوره ، هر چند عقل گرایی فلسفی عملا بر كلام شیعه سایه انداخت ، اما نباید پنداشت كه دیگر گرایشها به كلی به سردی و خاموشی گرایید.
كلام شیعه حتی در قرنهای اخیر شاهد گرایشهای نص گرایانه و عقل گرایی معتدل بوده است و در عصر حاضر این رویارویی همچنان ادامه دارد. اگر در نظر آوریم كه در دوران معاصر تمایلات علمی و تجربی و فلسفه مغرب زمین اندیشه های كلامی را گاه و بی گاه تحت تاءثیر قرار داده است ،، وجود اختلاف و چند گونگی در كلام نوین اسلامی بیشتر نمایان می شود.
در اینجا به برخی از متكلمان این دو دوره اشاره می كنیم :
متكلمان نخستین
1. هشام بن حكم (م 199 ه ق ): او از شاگردان و اصحاب برجسته امام صادق علیه السلام و امام كاظم علیه السلام بود كه در مباحث كلامی به خصوص در موضوع امامت سر آمد شاگردان امام صادق علیه السلام به شمار می رفت و امام او را در فن مناظره بر دیگر شاگردانش ترجیح می داد و به او می فرمود: ((امثال تو باید با مردم گفتگو و مناظره كنند.)) و نیز درباره او فرمود ((هشام با قلب و زبان و با دستش به ما كمك می كند)).(92) و با متكلمان مشهور از فرقه های مختلف و به ویژه با معتزلیان به مناظره می پرداخت و معمولا در بحث ، بر آنان پیروز می شد. گفتگوی او با عمرو بن عبید، از مؤ سسان مكتب اعتزال ، در موضوع امامت مشهور است .(93) شاید به دلیل همین تسلط بر مناظره و غلبه او به مخالفان بود كه از سوی فرقه های رقیب مورد اتهامات متعدد قرار گرفت و به دروغ او را قائل به تشبیه و تجسیم دانستند.(94) هشام در علم كلام و فن مناظره تا آنجا شهرت یافت كه یحیی بن خالد بر مكی وزیر مقتدر هارون الرشید، او را به ریاست و مقام داوری در مجالس مناظره متكلمان برگزیده . وی دارای آثار كلامی متعددی است ؛ از جمله آنها كتاب التوحید، كتاب الامامة ، كتاب الجبر و القدر، كتاب الرد علی الزنادقه ، كتاب الرد علی المعتزله ، كتاب الرد علی ارسطاطالیس فی التوحید می باشد.(95)
2. هشام بن سالم : از شاگردان و اصحاب امام صادق علیه السلام و امام كاظم علیه السلام است . از پاره ای شواهد معلوم می شوذد كه او به جهت تخصص در علم توحید بیشتر در این موضوع به بحث و مناظره پرداخته است .(96) او را مؤ لف كتابهایی از جمله كتابی درباره معراج دانسته اند.(97)
3. محمد بن علی بن نعمان معروف به مؤ منن الطاق : وی از اصحاب امام سجاد علیه السلام و امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام است . در مناظرات كلامی بسیار چیره دست و حاضر جواب بود و مخارفانش به او شیطان الطاق می گفتند. از جمله كتابهایش ، كتاب المعرفة ، كتاب الامة ، كتاب الرد علی المعتزله فی امامة المفضول است .(98)
4. قیس الماصر: علم كلام را از امام سجاد علیه السلام فرا گرفت . در مجلسی به همراه هشام بن حكم ، هشام بن سالم ، مؤ من الطاق و حمران بن اعین در محضر امام صادق علیه السلام با متكلم شامی به مناظره پرداخت و بر او غلبه كرد.(99)
5. زرارة بن اعین (م 150 ه ق ): از اصحاب امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام و امام كاظم علیه السلام و امام كاظم علیه السلام است . ابن ندیم او را بزرگترین رجال شیعه از جهت فقه و كلام و حدیث می داند.(100) نجاشی او را فقیه و متكلم و ادیب و شیخ امامیه در زمان خویش معرفی می كند و كتابهایی در استطاعت و جبر از او بر می شمارد.(101)
متكلمان یاد شده در قرن دوم هجری می زیسته اند. از دیگر متكلمان امامیه در این قرن می توان از حمران بن اعین ، عیسی بن روضه ، علی بن اسماعیل (از نوادگان میثم تمار صحابی مشهور امام علی ) صحاك ، علی بن حسین بن محمد الطائی ، حسن بن علی بن یقطین ، حدید بن حكیم و فضال بن حسن بن فضال نام برد.(102)
البته در قرن سوم هجری نیز متكلمان بسیاری از اصحاب ائمه می زیسته اند و صاحب تاءلیفات متعددی بوده اند. از میان این متكلمان ، تنها به یاد كردی از فضل بن شاذان بسنده می كنیم .(103)
6. فضل بن شاذان (م 260 ه ق ) از اصحاب امام رضا علیه السلام و امام جواد علیه السلام و امام هادی علیه السلام و امام حسن عسكری علیه السلام است و از متكلمان برجسته امامیه به شمار می رود. ظاهرا او بیش از دیگران مطالب خود را به نگارش در می آورده كه در حدود 180 كتاب به او نسبت داده شده است .(104) از كتابهای او كه تاكنون بر جای مانده است . كتاب معروف الایضاح است . این كتاب در رد فرقه های كلامی مختلف به رشته تحریر در آمده است كه به نقل و رد آرای آنان می پردازد. بخشی از این كتاب درباره قرآن و بخشی دیگر درباره رجعت است .(105)
متكلمان عصر غیبت
با آغاز غیبت صغرای امام دوازدهم مهدی موعود (عج ) در سال 260 هجری ، متكلمان شیعه از فیض حضور امام محروم می شوند. بنابراین تمام متكلمانی كه از آن تاریخ تا كنون می زیسته اند، از متكلمان عصر غیبت به شمار می روند.
در اینجا تنها به مهمترین متكلمان كه بیشتر در قرن چهارم و پنجم می زیسته اند اشاره ای می كنیم . از آنجا كه تعدادی از متكلمان این دوره از خاندان نوبختی هستند، لازم است نگاهی كوتاه به وضعیت این خانواده های شیعی و امامی بودند كه متكلمان بسیاری از میان آنها ظهور كردند. برخی از افراد این خاندان از اصحاب و یاران امامان معصوم (علیهم السلام ) بوده اند و حسین بن روح نوبختی به عنوان چهارمین و آخرین نایب امام دوازدهم در عصر غیبت صغری برگزیده شد. نوبختیان از یك خانواده منجم ایرانی بودند كه در زمان امویان مسلمان شدند و بعدها به تشیع گراییدند. ایشان در فرهنگ و تمدن دوره عباسی نقش بسزایی داشتند و خود از جمله به علم نجوم و فلسفه مشهور و معروف بودند. آشنایی آنها با فلسفه و اندیشه های معتزلی سبب شد تا كلام امامیه رفته رفته از نظر عقلی پر رنگتر گردد و مفاهیم فلسفی و منطقی به كلام شیعه راه یابد. كتاب الیاقوت كه در ادامه به آن اشاره خواهیم كرد مؤ ید این مطلب است (106) در اینجا ابتدا به سه تن از متكلمان امامی از این خانواده خواهیم پرداخت :
1. ابوسهل نوبختی (237 - 311 ه ق ) او را شیخ متكلمان شیعه و غیر شیعه و از بزرگان شیعه و رهبر امامیه دانسته اند و كتابهای بسیاری از جمله چندین كتاب درباره امامت به او نسبت داده اند.(107)
2. حسن بن موسی نوبختی (برادرزاده ابوسهل نوبختی ): نجاشی معتقد است كه او در زمان خویش و در سالهای 300 هجری بر دیگر متكلمان فضیلت و برتری داشته است و حدود 40 كتاب از تاءلیفات او در مباحث علمی و فلسفی و كلامی را نام می برد.(108) از جمله تاءلیفات او، كه به دست ما رسیده است ، كتاب معروف فرق الشیعه است كه از مهمترین و قدیمی ترین كتابها در موضوع ملل و نحل و در بیان تاریخ اندیشه های شیعه است . او در این كتاب به معرفی فرقه های مختلف شیعه می پردازد و در آن به تفصیل از ظهور آرا و عقاید گوناگون شیعیان بحث می كند.
3. ابو اسحق ابراهیم بن نوبخت : از متكلمان بزرگ امامیه و مؤ لف كتاب الیاقوت است . این كتاب یكی از یادگارهای بر جای مانده از نوبختیان و از قدیمی ترین كتابهای كلامی موجود امامیه است . او در این كتاب شاید برای نخستین بار، مفاهیم فلسفی مانند جوهر، عرض ، تسلسل و تقسیم موجود به واجب و ممكن و استدلال به برهان وجوب و امكان را مورد بحث قرار می دهد. علامه حلی شرحی بر این كتاب نگاشته است كه در حوزه های علمیه به عنوان یك متن كلامی تدریس می شده است .(109)
4.محمد بن عبدالرحمن بن قبه معروف به ابن قبه : ابن ندیم او را از متكلمان زبر دست شیعه دانسته است .(110) نجاشی معتقد است كه ابن قبه نخست پیرو مكتب اعتزال بود، ولی بعدها به مكتب امامیه گرایید. به اعتقاد همه او متكلمی توانمند و بلند مرتبه بوده است و كتابهایی در باره امامت و رد بر معتزلیانی مانند ابوالقاسم بلخی و ابو علی جبایی و نیز رد بر زیدیه ، به رشته تحریر در آورده است .(111)
5. شیخ صدوق (م 381 ه ق ) از شخصیتهای برجسته امامیه و استاد شیخ مفید بزرگترین متكلم امامیه است . شهرت او بیشتر در علم حدیث است و كتابهای روایی بسیاری را تاءلیف كرده است ؛ از جمله می توان به من لایحضره الفقیه ، یكی از كتابهای چهارگانه اصلی و معتبر امامیه اشاره كرد. نجاشی او را شیخ و فقیه شیعه امامیه معرفی كرده و فهرست مفصلی از آثار او را ذكر كرده است .(112) شهرت صدوق در علم كلام بیشتر به دلیل كتابهای حدیثی بسیاری است كه در موضوعات كلامی و اعتقادی تاءلیف كرده است . وی هر چند در بحث و استدلال بسیار چیره دست بود، اما بنا به روش خاص خود بیشتر بر نصوص دینی تاءكید می ورزید. او حتی در كتاب الاعتقادات كه به تبیین و تنسیق عقاید امامیه پرداخته است ، عبارات خود را به دقت از الفاظ قرآن و احادیث برگزیده است . كتاب التوحید او جامع عقاید اصلی و مهم امامیه است و از مهمترین منابع كلام امامیه به شمار می رود، و از او مناظره هایی در موضوع امامت نقل شده است .(113) روش شیخ صدوق از جهتی در مقابل روش متكلمان نوبختی است ؛ به این معنا كه نوبختیان سعی می كردند تا از مباحث فلسفی در علم كلام سود جویند و نقش عقل را در عقاید تقویت كنند، در حالی كه شیخ صدوق سعی می كند بیشتر از نقل و نصوص دینی بهره گیرد. مقایسه ای بین مطالب كتاب الیاقوت و الاعتقادات ، این مطلب را به خوبی نمایان می سازد.
6. شیخ مفید (336 - 413 ه ق ) ابن ندیم كه معاصر اوست وی را رئیس متكلمان شیعه در عصر خویش و مقدم بر دیگران معرفی می كند.(114) سید مرتضی و شیخ طوسی از جمله شاگردان بسیار او در علم كلام و فقه به شمار می آیند. مفید مؤ لف كتابهای بسیاری است كه بیشتر آنها در موضوعات كلامی است . (115) از مهمترین كتابهای كلامی او اوائل المقالات است . چنان كه خود در مقدمه كتاب آورده است ، منظور شیخ از تاءلیف اوائل ، بیان تفاوتها و تمایزهای شیعه و معتزله و نیز بیان نقطه اشتراك او با آرای نوبختیان است . او با احاطه بر ابعاد گوناگون مكتب تشیع ، توانسته است به اختصار آرا و عقاید شیعه امامیه را به خوانندگان ارائه كند.(116)
تفكر كلامی مفید را از جهت توجه به عقل و نقل می توان حد وسط میان روش متكلمان نوبختی و شیخ صدوق ارزیابی كرد. در حالی كه نوبختیان در مباحث كلامی عقل را اصل و اساس می دانستند و به استقلال عقل در شناخت حقایق دین باور داشتند و شیخ صدوق بر قرآن و احادیث اهل بیت علیه السلام تكیه می كرد، شیخ مفید سعی می كند تا بر هر دو منبع تاءكید كند. او تصریح می كند كه هر چند خرد آدمی با استدلال می تواند به حقایق دینی راه یابد، اما وحی راه را بر عقل می گشاید و كیفیت خردورزی را به او می آموزد، از این رو عقل محتاج قرآن و احادیث است و به اصطلاح سمع بر عقل مقدم است .(117)
7. سید مرتضی علم الهدی (355 - 436 ه ق ) او از بزرگترین متكلمان امامیه و استاد شیخ طوسی است . تاءلیفات او به بیش از صد رساله و كتاب می رسد كه برخی از آنها با عنوان رسائل الشریف المرتضی تاكنون در چهار مجلد منتشر شده است .(118)
سید مرتضی كلام امامیه را بیش از شیخ مفید به جانب عقلانیت كشاند. او تقدم سمع بر عقل را كه شیخ مفید به آن معتقد بود، رد كرد(119) و بر آن شد كه عقل مستقلا و بی نیاز از وحی می تواند دست كم اصول و اركان اندیشه دینی را به دست آورد.
8. شیخ طوسی (م 260 ه ق ): مؤ سس حوزه علمیه نجف اشرف و از بزرگان شیعه و جامع علوم مختلف اسلامی و از جمله علم كلام بوده است . دو مجموعه گرانسنگ روایی او، یعنی تهذیب الاحكام و الاستبصار، از چهار كتاب اصلی حدیث امامیه به شمار می آید. مهمترین كتابهای كلامی او تمهیدالاصول است كه شرحی بر بخش نظری رساله جمل العلم و العمل سید مرتضی است .(120) شیخ طوسی روش عقلانی سید مرتضی را تكمیل كرد و كلام عقلی شیعه را به كمال رساند.
متكلمان شیعه پس از شیخ طوسی تنها به شرح و بسط آرای پیشینیان برخاستند و عملا چیزی بر آن نیفزودند. تنها در قرن هفتم هجری بود كه با ظهور خواجه نصیرالدین طوسی كلام شیعه دچار تحولی دیگر شد و راهی نو در پیش گرفت .
9. خواجه نصیر الدین طوسی (م 672 ه ق ): در مین متكلمان دوره غیبت او بیش از دیگران بر كلام امامیه به معنای امروزین آن تاءثیر داشته است . اهمیت خواجه بیشتر از آن روست كه وی بیش از همه به عقاید شیعه رنگ فلسفی داد و مباحث فلسفی را وارد كلام كرد. او با تاءلیف كتاب تجریدالاعتقاد یكی از مهمترین كتابهای كلامی شیعه را آفرید و دیگران را به پیروی از سبك عقلی خود رهنمون ساخت . این كتاب از همان زمان تا كنون ، مهمترین متن درسی كلام در حوزه های شیعه و مورد توجه متكلمان شیعی و سنی بوده است . اهمیت این كتاب را از استقبال فراوان دانشمندان مذاهب گوناگون در نگارش شرح و حواشی بر آن می توان دریافت ؛ از جمله كشف المراد اثر علامه حلی و شرح تجریدالعقاید نوشته قوشجی (اشعری مذهب ) قابل ذكر می باشد.
10. علامه حلی (648 - 726 ه ق ): او جامع علوم عقلی و نقلی بود و در هوش و استعداد و جامعیت و فراوانی آثار و تاءلیفاتی زبانزد عام و خاص بود. وی بی تردید در علوم عقلی مانند منطق ، ریاضیات و فلسفه صاحب نظر بود و از متكلمان برجسته امامیه به شمار می آید. علامه حلی در علوم عقلی شاگرد خواجه نصیرالدین طوسی و ادامه دهنده سنت فكری او در كلام شیعی است .
پس از علامه حلی نیز متكلمان برجسته ای مانند علامه مجلسی ، فیض كاشانی و ملا عبدالرزاق لاهیجی ظهور كردند و هر یك آثار متعددی در كلام امامیه آفریدند.
به این ترتیب كلام شیعه سه مرحله متوالی را پشت سر گذاشته است كه در هر دوره به تدریج بر جنبه های عقلانی آن افزوده شده و به علوم فلسفی نزدیكتر گشته است . در دوره اول ، كلام شیعه بیشتر بر نصوص دینی و كلام امامان شیعه تكیه داشت و عقل در خدمت تبیین معارف وحی و دفاع از حقانیت آن در برابر نظریات رقیب بود. در دوره دوم كه با آغاز عصر غیبت و ظهور متكلمان نوبختی مقارن است ، مایه های عقلانی كلام شیعه افزایش یافت و در اندیشه های بزرگانی ، مانند شیخ مفید و سید مرتضی و شیخ طوسی كاملا پخته و پرورده گشت و نظام و سامان منطقی خویش را بازیافت . با ظهور خواجه نصیرالدین طوسی كلام شیعه با فلسفه مشاء در هم آمیخت ، هر چند تا رسیدن به یك كلام فلسفی كه به دست صدرالمتاءلهین و شاگردان او صورت گرفت ، هنوز راه درازی در پیش داشت . در این دوره ، هر چند عقل گرایی فلسفی عملا بر كلام شیعه سایه انداخت ، اما نباید پنداشت كه دیگر گرایشها به كلی به سردی و خاموشی گرایید.
كلام شیعه حتی در قرنهای اخیر شاهد گرایشهای نص گرایانه و عقل گرایی معتدل بوده است و در عصر حاضر این رویارویی همچنان ادامه دارد. اگر در نظر آوریم كه در دوران معاصر تمایلات علمی و تجربی و فلسفه مغرب زمین اندیشه های كلامی را گاه و بی گاه تحت تاءثیر قرار داده است ،، وجود اختلاف و چند گونگی در كلام نوین اسلامی بیشتر نمایان می شود.